Artikel: 'Gemeenschap als voorwaarde voor gelijkheid en vrijheid'

Met mijn masterstudenten ben ik de afgelopen maanden bezig geweest met filosofische gedachten die zich manifesteren in de programma’s van politieke partijen. Dat bleek een moeilijker opgave dan we eerst dachten. De meeste programma’s zijn vooral programmatisch en gaan over het wat en het hoe. De beantwoording van de waarom vraag is meestal onduidelijk. En juist daarin zijn praktische filosofen geinteresseerd. Het boek van Michael Sandel, Justice: What’s the Right Thing to Do? was onze leidraad.

We richten ons dus op het principe van rechtvaardigheid.  Voor welke rechtvaardigheidspraktijken voeren partijen campagne? Liberalen leggen de nadruk op vrijheid, zou je zeggen. In navolging van filosofen als Robert Nozick zien zij als hun taak om zoveel mogelijk ruimte te laten voor mensen om in vrijheid te kunnen handelen en ondernemen. Bij socialisten en sociaal democraten, zo zou je verwachten, gaat het vooral over gelijkheid, met Rawls in gedachten.  

Ultieme goed

Net als Sandel ben ik geïntrigreerd en geïnspireerd door een Aristoteliaans perspectief op het leven en samenleven. Het gaat dan om het goede leven en de goede samenleving. Net als hij schreef ik een boek met doing the right thing in de titel. Politici, burgers, ouders, vaklui, studenten en docenten doen het juiste als ze gericht zijn op het goede. Het bepalen van het  goede stuit op grote weerstand, ook onder de studenten. Zij hebben een andere lezing van de programma’s (en werken die momenteel uit). Lees daarom wat volgt als een uitnodiging om andere perspectieven op de filosofieën van partijen in te brengen.

De gevestigde opvatting is dat het goede subjectief is, veranderlijk en eigenlijk niet goed aan te geven. Het is inderdaad opvallend hoe vaag ook filosofen als Charles Taylor zijn als het aankomt op het duiden van het ultieme goed. Is dat ultieme goed vrijheid en autonomie, zoals Taylor met Nozick, Kant en Rawls aangeeft? Of is het gelijkheid, zoals zovelen met Marx, Rawls en Thomas Piketty benadrukken?

Vrijheid

Doorzoek je de verkiezingsprogramma’s van politieke partijen op het begrip ‘vrijheid’, dan spant D66 de kroon met 40 vermeldingen. VVD is tweede met 29 vermeldingen. Bij D66 gaat het vooral om keuzevrijheid, om autonomie dus, terwijl de VVD het heeft over vrijheid van ondernemen en handelen (zoals het verkopen van huizen).  De Christen Unie heeft het ook opvallend vaak over vrijheid, 23 keer, maar in vrijwel alle gevallen gaat het om vrij zijn te kunnen geloven en het onderwijs in te richten naar eigen overtuiging. Het programma van PvdA/Groenlinks heeft het acht keer over vrijheid en de SP drie keer. Pieter Omzigt vermeldt vrijheid acht keer en brengt net als de CU vrijheid in verband met onderwijs en geloof. Daaruit spreekt zijn CDA-achtergrond. Het programma van het CDA noemt vrijheid zeventien keer, om net als de CU vooral de vrijheid van godstdienst en onderwijs te benoemen.

Vrijheid heeft een duidelijke betekenis voor mensen die tot slaaf gemaakt zijn, onderdrukt worden en de toegang tot belangrijke voorzieningen ontzegd worden. Dus als er geen sprake is van een onderdrukker of een onderdrukkend regime, waarom speelt vrijheid dan toch zo’n belangrijke rol voor mensen die zich vrijgevochten hebben van onderdrukkers en prat gaan op hun liberale cultuur? Voelen mensen in dit land zich dan zo onvrij?

Waar goed voor?

Het Aristoteliaanse perspectief dat ik hier inbreng, roept twee vragen op:

1) Vrij van wat of wie?

2) Waar is de vrijheid waar partijen als de VVD en D66 zoveel om geven, goed voor?

Voor de VVD gaat het om vrijheid van overheidsbemoeienis, om een vrij speelveld voor ondernemers. Bij D66 lijkt het eerder te gaan om persoonlijke vrijheden, over zelfbeschikking en zelfbepaling, zoals Joep Dohmen die vrijheid benoemt in zijn boek Iemand Zijn.  D66 wil de bevrijding van het individu bewerkstelligen met maatregelen van de rechtstaat, zoals de zelfbeschikking over het levenseinde. Voor Volt is dat niet anders.

Waar zijn die vrijheden dan goed voor? Wat gebeurt er als ondernemers in alle vrijheid kunnen ondernemen en individuen vrij zijn om te handelen en te spreken? De Aristoteliaan vraagt zich af wat het goede is en wat daarmee bediend wordt. Vrij zijn is niet goed in en van zichzelf. Ondernemers kunnen in alle vrijheid natuur vernietigen en mensen als middel gebruiken of zelfs misbruiken. Individuen kunnen in alle vrijheid zichzelf en anderen tekort doen.

De filosoof ontkomt er niet aan de kronkel in het vrijheidsdenken van de VVD op te merken. Haar programma begint met “Wij Nederlanders…” De vrijheden die in het programma zo sterk worden aangezet, blijken vooral voor Nederlanders te gelden. Ook al heeft haar aanvoerder geprofiteerd van de vrijheid om hier te immigreren en te genieten van de publieke voorzieningen in dit land, de VVD wil die vrijheid ontzeggen aan al diegenen die nu hetzelfde willen als zij eertijds wilde. In dit opzicht zijn partijen als D66 en Volt principiëler in hun interpretatie van vrijheid door te pleiten voor open grenzen, ook al gaat het hen voorlopig om open grenzen binnen Europa.

De vraag blijft staan: waar is vrij zijn goed voor?

Gelijkheid

Die vraag doemt ook op wanneer het gaat over gelijkheid, de tweede waarde van het drietal vrijheid, gelijkheid en broederschap. Waar is gelijkheid goed voor?

De term ‘gelijkheid’ komt minder vaak voor in de programma’s dan ‘vrijheid’. PvdA/Groenlinks gebruikt termen als ‘gelijke’, ‘gelijk’ en ‘gelijkheid’ het meest maar, doet dat vaak om net als bijvoorbeeld D66 gelijkheid voor de wet te benoemen. En net als bij D66 gaat het over gelijke behandeling en gelijke kansen. Het valt op dat behalve PvdA/Groenlinks geen van de partijen aandacht heeft voor de toenemende ongelijkheid. De boodschap van Thomas Piketty, de econoom die berekende dat de ongelijkheid in vermogen en inkomen sterk is toegenomen, is blijkbaar naar de achtergrond verdwenen.

De SP benoemt in haar programma nadrukkelijk de tweedeling in de samenleving. Het gaat onder meer over gelijke beloning bij gelijk werk. Dat is ook voor PvdA/Groenlinks belangrijk.  

Broederschap

Graeber en Wenslow wisten mij in hun magistrale boek Het Begin van Alles te vertellen dat Rousseau de waarden ‘vrijheid’ en ‘gelijkheid’ naar alle waarschijnlijkheid ontleende aan het verslag van Jezuïeten die het evangelie probeerden te verkondigen aan indianen in het hedendaagse Canada. Die indianen vonden niet allleen het verhaal over een man in de hemel en een zoon die werd gekruisigd en later opstond, merkwaardig, maar ook de onvrijheid en ongelijkheid die ze bij westerlingen opmerkten. Ze begrepen niet dat soldaten uit het westen in het gelid moesten lopen en dat er een bevelhebber was die ze blindelings moesten volgen, maar die zich ook achter de linie opstelde in plaats van ervoor. Zij zelf voelden zich vrij de wil van hun stamhoofd te negeren en zochten hun eigen weg wel in een gevecht. Ze konden zo vrij en gelijk zijn, omdat ze behoorden tot een hechte en sterke gemeenschap, oftewel hun stam.  

Kijk, daar verschijnt het begrip ‘broederschap’. Laten we het ‘gemeenschap’ noemen. Want gaat het niet daarom: om de praktijken die de mensen in een land gemeenschappelijk hebben, om te kunnen zeggen dat dit ons land is, dat wij een geschiedenis delen? De Jezuïeten merkten op dat de indianen een hechte gemeenschap hadden en zich in die gemeenschap vrij en gelijkwaardig voelden. Het is een ideaal voor veel mensen nu, zoals blijkt uit een aantal, maar zeker niet alle, verkiezingsprogramma’s.

Naboarschap en verbinding

De verkiezingsprogramma’s die het niet of nauwelijks over deze derde waarde van de verlichting hebben, zijn die van VVD, D66 en Volt. Het meest aansprekend op dit punt is het programma van BBB (dat, het mag gezegd worden, het beste leest van alle programma’s). Het gaat de mensen van BBB om het Twentse ‘naboarschap’ en het Friese ‘mienskipsteat’: over wederkerigheid, over verantwoordelijkheid nemen voor de omgeving en elkaar. De CU spant de kroon door het 51 keer te hebben over ‘gemeenschap’, ‘gemeenschappelijk’ en ‘gemeenschapszin’. Voor de BBB is dat 34 keer en het programma van de CDA noemt deze begrippen 27 keer. D66 heeft het er twee keer over, de VVD vijf keer, PvdA/Groenlinks 22 keer, en de SP één keer.  De SP benoemt net als BBB en het Nieuw Sociaal Contract het belang van sterke buurten, die ook als gemeenschappen kunnen gelden.   

Voor Plato en Aristoteles was na contemplatie een actieve bijdrage aan de polis het hoogste goed. In hun tijd was dat recht voorbehouden aan een beperkte groep mannen, maar die hadden daarmee wel een idee van het goede: een volwaardig burger zijn die kan participeren in de politieke gemeenschap die de polis is. Het boek Alkibiades van Ilja Leonard Pfeiffer is hier een prachtige illustratie van.  Behalve in politieke kringen kom ik de waardering van burgerschap, het gevoel lid te zijn van een politieke gemeenschap en daar verantwoording voor te hebben, weinig tegen. Teglijkertijd lijkt het verlangen groot om ergens bij te horen. ‘Verbinding’ is met ‘inclusiviteit’ en ‘diversiteit’ het grote thema van deze tijd.  

Krachtige waarden

Maar niets is zo ongemakkelijk en zo onduidelijk als de idee van gemeenschap. Dat is wellicht de prijs van het benauwde gevoel dat zovelen hebben wanneer ze herinnerd worden aan de dorpsgemeenschappen en kerkelijke gemeenten waar ze vroeger deel van uit maakten. Voor hen blijven ‘vrijheid’ en ‘gelijkheid’ krachtige waarden. Maar waarom en waartoe als onduidelijk blijft met wie en voor wie?  

Sandel merkt op dat zonder duidelijk gedeelde waarden en dus zonder een beleefde en doorvoelde gemeenschappelijke cultuur, het moeilijk wordt om goed samen te leven. We kunnen verantwoordelijkheden afschuiven naar het collectief en we kunnen de rechtstaat vrijheden laten garanderen en gelijkheid laten bevorderen, maar zoals Aristoteles niet nalaat ons te onderwijzen, komen wij mensen tot ons recht in vriendschap of gemeenschap met anderen. Het is niet verwonderlijk dat de christelijke en islamitische partijen die les overgenomen hebben en haar als boodschap in hun programma’s opnemen. Voor VVD’ers volstaat het om Nederland als gemeenschap te benoemen (‘wij Nederlanders’). D66’ers en Volt’ers zien liever een Europese gemeenschap. Maar hoe serieus zijn ze daarmee?

Excuses

Sandel presenteert een intrigerende test voor het gemeenschapsgevoel. De vraag is: voel je verantwoordelijk voor wat jouw gemeenschap in het (verre) verleden heeft misdaan? Iemand die zelfbeschikking en zelfbepaling vooropstelt, zoals je van een D66’er of VVD’er kan verwachten, zal geen excuses aanbieden voor wat een ander heeft misdaan, ook al is dat een voorouder. Zo iemand begrijpt niet dat ‘wij Nederlanders’ excuses hebben aangeboden voor de slavenhandel die Nederlanders in het verleden gedreven hebben. Het vraagt om een gemeenschapsgevoel, het ervaren van Nederland als een gemeenschap, om die excuses te kunnen invoelen. Excuses voor de misdaden die ‘wij’ in Congo hebben gepleegd of voor de holocaust komen niet aan omdat de ‘wij’ in het geval van Congo Belgen zijn en in het geval van de holocaust Duitsers.

De vraag aan D66’ers, Volt’ers en anderen die hun gemeenschap eerder Europees ervaren, is of ze excuses kunnen invoelen voor wat hun Europese voorouders hebben misdaan? Of is dat niet een heuse gemeenschap maar meer een identiteit?

Gezamenlijkheid en betrokkenheid

Het thema ‘gemeenschap’ is belangrijk nu een samenleving als de Nederlandse lijkt te polariseren en te fragmenteren. Maar het is niet alleen daarom belangrijk maar ook omdat een sterke samenleving een voorwaarde is voor het realiseren van waarden als ‘vrijheid’ en ‘gelijk(-waardig)heid’. Dat kunnen we leren van de Canadese en Amerikaanse indianen.

Ben ik alleen vrij als ik op mezelf leef of kan ik mijn vrijheid pas ervaren als ik samen met anderen leef? Als mens komen we immers pas tot ons recht in het gezelschap van anderen. Zonder academische gemeenschap zou mijn wetenschappelijke werk weinig tot geen waarde hebben. Een sterke gemeenschap is zeker ook nodig om verschillen te erkennen en te respecteren, zoals vrienden dat kunnen.

Toen ik een tijdje wethouder was (voor de SP) waren mijn richtinggevende waarden ‘gezamenlijkheid’ en ‘betrokkenheid’. Daarom zette ik me in voor sterke buurten en probeerde coöperaties op te richten voor een gezamenlijke aanpak van schulden en werkloosheid van mensen met een beperking. Ik liep op tegen de scepsis van de liberalen.

Verantwoordelijkheid

Het lijkt erop dat gemeenschap een voorwaarde is voor vrijheid en gelijk(waardig)heid. Als deze conclusie klopt, ontberen flink wat partijen een duidelijk antwoord op het gemis aan gemeenschapsgevoel. De politieke discussie zou eigenlijk moeten gaan over de goede gemeenschap. Nederlanders zullen het, verwacht ik, snel eens worden dat gelijkwaardigheid en vrijheden belangrijke kwaliteiten zijn van een goede gemeenschap. Maar wat nog meer? De discussie gaat tot op heden eerder over waar een ieder in de Nederlandse gemeenschap recht op heeft (bestaanszekerheid, een woning, zorg, gelijke beloning, gelijke kansen), en niet over de verantwoordelijkheid die een ieder voor die gemeenschap heeft (“vraag niet wat het land voor jou kan doen, maar wat jij kunt doen voor het land”). Partijen met een religieuze inslag durven het daar wel over te hebben. Het is nu aan anderen om dat ook te doen, althans, dat is de conclusie van deze filosofische beschouwing.