Definitieproblematiek

Technisch gezien bestaan definities uit een term waarvan de betekenis moet worden vastgesteld (het definiendum) en de gegeven betekenis (het definiens). De term ‘triangel’ (definiendum) verwijst naar ‘een percussie-instrument dat bestaat uit een metalen staafje dat in een driehoekige vorm is gebogen en waarop je met kleiner metalen staafje moet slaan om het te bespelen’ (definiens). Bij een triangel is het definiens vrij duidelijk en moeilijk betwistbaar. Filosofische begrippen daarentegen zijn abstracter en kennen meerdere mogelijke invullingen (meerdere definientia), die een discussie of beleid verschillende kanten uit sturen.

Diepere begripslaag
Voor een filosofisch begripsonderzoek - bijvoorbeeld naar ‘armoede’ of ‘integriteit’ - kun je gebruik maken van verschillende bronnen. De gebruiksdefinitie(s) kun je halen uit een woordenboek of encyclopedie. Deze definities worden - althans door de samenstellers van het woordenboek - als algemeen geldend beschouwd binnen een cultuur (en binnen een taalgemeenschap). Ten tweede kun je op zoek gaan naar stipulatieve definities: dan is er sprake van een (werk)afspraak, waarbij de betekenis voor een bepaald doel wordt vastgelegd. Filosofen bieden, ten derde, vaak wezensdefinities, waarbij het belangrijkste onderdeel of het meest eigene van een begrip wordt uitgelicht.

Je moet als toegepast filosoof deze drie definitiebronnen aanboren - en niet alleen de derde - omdat er veel te halen is uit de confrontatie. Een toegepast filosoof die narratief is ingesteld, probeert de gebruiksdefinitie die binnen een cultuur vanzelfsprekend lijkt te zijn, te verrijken of te problematiseren met wezensdefinities. Dat is ook de rol van de publieksfilosoof: een nieuw filosofisch perspectief delen met een breed publiek door een diepere begripslaag aan te boren. Ben je meer uit het normatieve hout gesneden, dan richt je je met je (filosofische) wezensdefinities vooral op stipulatieve definities: je probeert binnen bijvoorbeeld de overheid, het bedrijfsleven en andere organisaties vastgelegde definities ter discussie te stellen.

Definitie expliciteren
Dit is echter makkelijker gezegd dan gedaan. Gebruiksdefinities kun je vrij gemakkelijk opzoeken in bijvoorbeeld de Van Dale. Maar het probleem doet zich hier voor dat het definiens zelf ook weer een defiendum is: de definitie van ‘autonomie’, bijvoorbeeld, is ‘zelfstandigheid van de menselijke wil’. Maar wat verstaan we onder dit laatste? Je kunt vervolgens ‘zelfstandigheid’ gaan definiëren (‘niet afhankelijk van iets of iemand anders’) en ‘menselijke wil’ (‘vermogen om met het bewustzijn een specifieke handeling te verrichten’). Maar waar houdt dit op? Je moet hier zelf een keuze maken en dat kan alleen als je de desbetreffende discussie goed kent en goed ‘aanvoelt’ welke onderdelen van een gebruiksdefinitie het waard zijn om verder te belichten en/of te problematiseren.

Vervolgens de stipulatieve definitie. Er zijn tal van sectoren en praktijken waar autonomie moet worden vastgelegd. Denk aan de vele minimum- en maximumleeftijdsgrenzen die we hanteren voor onder meer alcohol drinken, roken, autorijden en het uitoefenen van een beroep. Welke definitie van ‘autonomie’ gaat hier achter schuil? Vaak moet je die definitie zelf expliciteren en dat kan eigenlijk alleen als je je heel goed in de materie hebt ingelezen.
Gelukkig is er door filosofen veel geschreven over autonomie. Te veel, eigenlijk. Ik daag de lezer uit om autonomy eens in te tikken op de Stanford Encyclopedia of Philosophy. Je zult verbaasd zijn over het aantal publicaties die dat oplevert. Gelukkig zijn er filosofen die de materie heel goed hebben ontsloten, zoals Beate Rössler in haar ‘essay over het vervulde leven’, met de treffende titel Autonomie (2018). Rössler werkt in dit essay het begrip ‘autonomie’ heel uitgebreid en vanuit een sociaal perspectief uit.

X-factor
De vraag is intussen wel: welke definitie pas je in welke situatie precies toe? Het flauwe antwoord op deze vraag is: dat leert ervaring je. Je kunt definities alleen op waarde schatten en tot nieuwe inzichten verwerken door veel tijd en aandacht vrij te maken. Dit doe je door in eerste instantie veel filosofie te (blijven) lezen. Of je nu wilt schrijven of adviseren, je moet een gretige lezer zijn. Je kunt alleen goed leren argumenteren, interviewen, onderzoeken en adviseren door complexe teksten te lezen, waardoor je uiteindelijk ook allerlei maatschappelijke thema’s en problemen in organisaties kunt ‘lezen’. Vervolgens moet je praktijkervaring opdoen: zoek bijvoorbeeld een stage of vrijwilligerswerk in sectoren waarin ethische vraagstukken een belangrijke rol spelen, zoals de gezondheidszorg, het bedrijfsleven, de overheid of non-profitorganisaties.

Er is nooit de garantie dat je met al deze ervaring nieuwe toegepast-filosofische inzichten gaat genereren. Er blijft een x-factor over die niet afdwingbaar is, die deels bestaat uit geluk en deels uit talent. Maar hoe meer filosofische vlieguren je maakt, hoe groter de kans dat die x-factor voor je gaat werken.