De Goldbergvariaties

Kloostercel

Voor mij belichaamt David Fray die avond levenskunst. In die zin is het concert ook een filosofische ervaring. Fray heeft alle menselijke vermogens in optima forma ontwikkeld: lichaam, geest, hart en ziel. Fysiek vraagt het uitvoeren van een werk als de Goldbergvariaties, afgezien van een grote natuurlijke geschiktheid, een leven van dagelijks urenlange oefening. In een documentaire is te zien hoe de pianist werkt in een kleine geïsoleerde ruimte in zijn Parijse woning. De ruimte doet denken aan een kloostercel. De lichamelijke oefening van het pianospel is een mogelijkheidsvoorwaarde voor het uitvoeren van het werk. Het onderstreept wat mij betreft het belang van het lichaam dat in de westerse filosofiegeschiedenis veronachtzaamd is.

Mentaal gaat het niet alleen om het memoriseren van de Goldbergvariaties, die bestaan uit een aria en dertig uiterst complexe variaties, maar ook om de melodische en harmonische analyse ervan, het inzicht in verbanden in en tussen de variaties, en begrip van het werk in zijn totaliteit. Meer dan bij veel andere componisten is mentaal begrip van de mathematische structuren van de muziek bij Bach van wezenlijk belang. Een vergelijking met het lezen van filosofische teksten - denk bijvoorbeeld aan de Ethica van Spinoza of teksten van systeembouwers als Kant en Hegel - ligt voor de hand. Begrip van dergelijke teksten vergt het uiterste van onze geest en vereist discipline, doorzettingsvermogen en toewijding.

Taal van het hart

Behendigheid en mentaal begrip alleen zijn niet voldoende en raken zeker niet de essentie van de uitvoering van Fray. Wat mensen al honderden jaren aanspreekt in de wereldberoemde openingsaria van de Variaties is de manier waarop ons gevoel wordt aangeraakt. In dit opzicht vermag de kunst iets wat buiten het bereik van het denken ligt. Muziek spreekt de taal van het hart. Tegelijkertijd is het gevoel, meer of minder expliciet, onderdeel van ieder filosofisch onderzoek. Het komt onder andere tot uiting in iets wat we de ‘stemming’ of het ‘karakter’ van een filosofie kunnen noemen. Zo is het werk van bijvoorbeeld Heidegger en Gadamer thematisch nauw verwant, maar is het karakter - of het gevoel -  dat uit het denken van deze filosofen spreekt, geheel andersoortig.

Het feit dat die uitvoering van de Goldbergvariaties mij vier jaar later nog steeds bezighoudt, spreekt voor zich. Het concert heeft diepe indruk op mij gemaakt. Het bijwonen van een integrale uitvoering van een werk als de Goldbergvariaties heeft iets van een religieuze of spirituele ervaring. De interpreet maakt deze ervaring toegankelijk door zich volledig in dienst van het werk te stellen. Fray vervult de rol van voorganger in het ritueel. De tekst van de Goldbergvariaties is hiertoe volledig door hem geïnternaliseerd. In de filosofische praktijk kunnen we hier een voorbeeld aan nemen als het gaat om het van kaft tot kaft lezen van filosofische werken. De partituur op de vleugel herinnert ons eraan.