Buiten je bubbel

Een van de redenen waarom ik zo graag werk aan de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie, zijn de studenten. Wat een rijkdom aan verschillen! Sommigen komen rechtstreeks van de havo, anderen hebben al jarenlange werkervaring in de zorg, bij de Belastingdienst of bij een grote oliemaatschappij. Omdat er in Nederland maar één opleiding Toegepaste Filosofie is, trekken onze studenten vanuit alle hoeken van het land naar ons toe. Die verscheidenheid zorgt ervoor dat er elk studiejaar weer onverwachte verbindingen ontstaan.

Moed
Naast al die verschillen denk ik ook iets te zien wat HTF-studenten gemeen hebben. Ze worstelen met een gevoel van vervreemding - van zichzelf, van de wereld, van hun werkzaamheden. Wie ben ik? Waar ben ik? Wat doe ik? Het zijn vragen die naar de voorgrond treden als je zaken niet langer als vanzelfsprekend beschouwt. Studenten met werkervaring spreken over scheurtjes in hun beroepspraktijk. Een fysiotherapeut vraagt zich bijvoorbeeld af of de scheiding tussen lichaam en geest wel zo scherp te maken is. Een politieagent merkt dat ze iets anders verstaat onder ‘veiligheid’ dan haar collega’s. Een ambtenaar snakt naar creativiteit en vraagt zich af of hij werkelijk bijdraagt aan de publieke zaak. “Doe ik wel het juiste?” vragen ze zich af. “Kan het ook anders?”

Het vergt moed om jezelf zulke vragen te stellen. Het kost tijd en aandacht om erbij stil te staan. Dat is niet eenvoudig. Als we eenmaal een vriendengroep of een baan hebben gevonden, zijn we maar al te goed in aanpassen. Feilloos stemmen we ons gedrag af op de cultuur en de gewoontes van de groep. Hoe meer we wennen, hoe moeilijker het wordt om patronen te herkennen en te doorbreken. We raken gevangen in de routine. Twijfel verdwijnt naar de achtergrond. Voor je het weet, leid je een productief leven zonder jezelf af te vragen: waarom doe ik eigenlijk wat ik doe?

Een socratisch gesprek kan mensen helpen om de juiste woorden te vinden.

Ander perspectief
Daarom is het zinvol om af en toe uit je comfortzone te stappen, je perspectief te verbreden en vragen te stellen bij wat je als vanzelfsprekend beschouwt. Vanuit die overtuiging ontstond het publieksevenement ‘Buiten je bubbel’. Tijdens dit programma presenteert een spreker een ‘ander perspectief’, waarna de bezoekers met elkaar in gesprek gaan.

Het concept werd bedacht door mijn collega Jelle Verschuur (Rijnbrink). Hij vroeg mij om het evenement te modereren en een gesprek met het publiek te faciliteren. Het zou goed zijn, vond hij, als bezoekers niet alleen kwamen luisteren, maar ook actief hun eigen perspectief zouden onderzoeken. Zo ontstond het idee om socratische gesprekken te organiseren. “Ik ken wel een aantal studenten die als gespreksleider willen optreden,” zei ik, en ik plaatste een oproepje op het Teamskanaal van de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie.

Bestaansonzekerheid
Niet lang daarna zat ik met veertien HTF-studenten in een lokaal aan de Australiëlaan in Utrecht. Deze studenten, van eerstejaars tot master, wilden heel graag oefenen met het begeleiden van socratische gesprekken. Samen maakten we een plan voor onze eerste ‘Buiten je bubbel’-sessie in Rijssen. Na afloop van de lezing van Tim ‘S Jongers over armoede en bestaansonzekerheid wilden we de betekenis van ‘bestaansonzekerheid’ verder onderzoeken in een socratisch gesprek. Ons vertrekpunt was een persoonlijke vraag: kun je een concrete situatie bedenken waarin jouw bestaan onzeker werd?

Bij wijze van oefening voerden we het gesprek eerst onderling in kleine groepjes, met alle HTF-gespreksleiders. Dat leverde meteen bijzondere gesprekken op. Iedereen kon wel een moment van bestaansonzekerheid voor de geest halen. Iemand vertelde dat ze in de rij van de voedselbank had gestaan, een ander ging gebukt onder medicijntekorten tijdens corona. Er werden ervaringen gedeeld over het verlies van een baan, of van een geliefde.

Lastige vragen
Je kunt je voorstellen dat zulke thema’s emoties losmaken. Dat vraagt om een betrokken houding, om inlevingsvermogen, om sensitiviteit. Een goede gespreksleider gaat emoties niet uit de weg, maar ziet ze als kennisdragers. Een frustratie kan waardevolle kennis bevatten, ook als iemand daar geen rationeel en argumentatief betoog van weet te maken. Een socratisch gesprek kan mensen helpen om de juiste woorden te vinden.

Mijn hoop is dat de socratische gesprekken ervoor zorgen dat we mensen blijven zien als individuen en niet als onderdeel van een groep.

Socrates wilde mensen helpen hun eigen inzichten te ontwikkelen in plaats van ze de les te lezen. Op het marktplein van Athene bestookte hij willekeurige voorbijgangers daarom met filosofische vragen. Niet iedereen kon dat waarderen. Mensen vonden die lastige vragen maar ongemakkelijk. Daarom werd Socrates ook wel de ‘horzel van Athene’ genoemd. Uiteindelijk moest hij dit met zijn leven bekopen. In ‘Buiten je bubbel’ vermijden we het ongemak niet. Juist het ongemak kan het begin zijn van een waardevolle dialoog.

De tafel van Arendt
Tijdens ‘Buiten je bubbel’ schuiven mensen die elkaar niet kennen bij elkaar aan tafel. In korte tijd gaan ze samen de diepte in en bespreken ze kwesties waarin er iets op het spel staat. Dat kan schuren. Het doel van socratische gesprekken is niet om elkaar te overtuigen. Vaak wordt gezegd dat een gesprek zorgt voor verbinding en hoewel dat een mooi streven is, moeten we dat niet verwarren met het bereiken van consensus. De verbinding ontstaat juist doordat we elkaar de ruimte geven om anders te denken.

In haar boek The Human Condition gebruikt Hannah Arendt ‘de tafel’ als metafoor voor de publieke ruimte. De tafel scheidt en verbindt tegelijkertijd mensen. Die creëert een plek waar afzonderlijke individuen iets op tafel kunnen leggen. Arendts gebruik van de tafel als metafoor is nauw verbonden met haar ideeën over pluraliteit. Ze geloofde dat echte politieke actie en dialoog alleen mogelijk zijn in een context waarin mensen hun verschillen kunnen uiten. Ze waarschuwde voor de gevaren van het verlies van pluraliteit, zoals in totalitaire regimes, waar individuele meningsverschillen worden onderdrukt in naam van een ideologie of eenheidsdenken. Mijn hoop is dat de socratische gesprekken ervoor zorgen dat we mensen blijven zien als individuen en niet als onderdeel van een groep.


Inmiddels hebben we drie ‘Buiten je bubbel’-sessies achter de rug. Onze HTF-studenten leverden fantastisch werk door socratische gesprekken te begeleiden over ‘bestaansonzekerheid’, ‘erbij horen’ en ‘mens-zijn’. Het evenement wordt gedragen door het hele team cultuureducatie van Rijnbrink. Samen voeren we gesprekken om de bedoeling scherper te krijgen en de opzet nog beter te maken. Jelle vertelde laatst dat hij de socratische gesprekken is gaan beschouwen als de kern van het evenement. De ‘keynote lezing’ noemt hij nu een ‘inleiding’. Daarna begint het pas.