‘Democratisch ethos’

Op 13 december jl. debatteerde de Tweede Kamer over de resultaten van de eerste verkenningsronde na de verkiezingen. Hierbij was de PVV met 37 zetels de grootste partij geworden. Het advies van verkenner Ronald Plaskerk was om de PVV samen met de VVD, NSC en BBB te laten onderzoeken of een ‘gezamenlijke basislijn’ mogelijk was voor ‘het waarborgen van de Grondwet, de grondrechten en de democratische rechtsstaat’. CDA-leider Henri Bontenbal was erg sceptisch en bracht tijdens het debat dat je er met afspraken alleen niet bent, maar dat er sprake moet zijn van een zeker ‘democratisch ethos’ - iets wat Geert Wilders volgens Bontenbal niet bezit. Daarom had het CDA niet met Wilders in zee gewild.

Toon van het debat
Wat Bontenbal precies bedoelde met ‘democratisch ethos’, werd niet helemaal duidelijk. Hij gaf geen definitie. Uit zijn woorden was echter af te leiden dat het om respect of misschien zelfs welwillendheid ging ten aanzien van de democratische instituties (parlement, rechterlijke macht en journalistiek) en de grondrechten (met name die van minderheden). Wilders zou dit ethos niet bezitten, blijkens zijn uitspraken over ‘laffe D66-rechters’, de Tweede Kamer (‘nepparlement’) en journalisten (‘tuig van de richel’), en verregaande voorstellen als de ‘kopvoddentaks’ en een totale asielstop.

Wilders weigerde hier in het debat ook maar iets van terug te nemen of om er zelfs maar op te reflecteren. Maar, zo verzekerde hij, “als leider van de grootste partij en zeker als mijn partij onderdeel is van een landsbestuur, dan pas ik daar mijn gedrag op aan.” Bontenbal antwoordde dat hij hierop niet kon vertrouwen als Wilders niet bereid was op zijn eerdere uitspraken terug te komen. “Dat is dan uw probleem,” reageerde de PVV-leider.

Het wonderlijke was dat Bontenbals begrip ‘democratisch ethos’ meteen de toon van het debat zette. Iedereen leek een beetje op te veren. Andere politici sloegen er op aan. “Het is een mooier begrip dan het begrip dat ik zelf voor ogen had te gebruiken,” aldus GroenLinks/PvdA-leider Frans Timmermans. “Dus als collega Bontenbal mij toestaat, zal ik dat begrip van hem in dit debat lenen.” Andere politici werden gedwongen om erop aan te haken. NSC-leider Pieter Omtzigt, die zo’n punt had gemaakt van de democratische rechtsstaat, werd steeds gevraagd hoe hij dit ethos van plan was te borgen. Journalisten en commentatoren pikten het begrip vervolgens ook op. Tot op de dag van vandaag helpt ‘democratisch ethos’ om de kritiek op Wilders te bundelen en richting te geven. Dat is wat filosofie kan doen.

Individueel en collectief
‘Democratisch ethos’ is een filosofisch begrip omdat ethos in een lange filosofische traditie staat. In de ethiek verwijst het naar het morele karakter van een persoon: de innerlijke eigenschappen die bepalen hoe iemand handelt en zich gedraagt. In de retorica verwijst het naar de geloofwaardigheid van een redenaar: iets wat het publiek je gunt wanneer je wijs, deugdzaam en van goede wil bent. In de cultuurfilosofie gaat het om de collectieve gewoonten, overtuigingen en normen van een samenleving.

Het lastige is dat ‘democratisch ethos’ dus kan verwijzen naar een individuele en naar een collectieve houding. Het Griekse woord ethos kent hiervoor dan ook twee varianten: èthos (ἦθος) verwijst naar iemands karakter; éthos (ἔθος) verwijst naar de waarden en gewoonten van een gemeenschap. Dat betekent dat in de discussie niet duidelijk werd wat er nu van Wilders verlangd wordt: een innerlijk gevoelde welwillendheid jegens democratische instituties of respect voor het ethos van de Nederlandse gemeenschap?

Inhoudelijke invulling
Wat het nog lastiger maakt is dat het hebben (of eerbiedigen) van het democratisch ethos helemaal niet hoeft te betekenen dat je de huidige democratisch rechtsstaat steunt. De hoogleraar vergelijkende bestuurskunde Frank Hendriks vertaalt ‘democratisch ethos’ met ‘min of meer duurzame patronen van denken en doen’ en de ‘politiek-culturele houding ten aanzien van de democratie’. Je kunt van Wilders zeggen wat je wil: in zijn denken en doen zit duidelijk een patroon en hij heeft in ieder geval een politiek-culturele houding ten aanzien van het huidige democratische systeem.

Door alleen met het begrip ‘democratisch ethos’ te schermen zonder daarvan een verdere inhoudelijk invulling te geven, bestrijd je Wilders dus niet. Feit is ook dat de meerderheid van de Nederlanders - en een derde van Bontenbals achterban - een coalitie van PVV, VVD, NSC en BBB steunt. Het is dus zaak om als oppositie aan te geven wat je onder ‘democratie’ verstaat, waarom democratische instituties belangrijk zijn en hoe een toekomstige regering met de PVV deze zou ondermijnen.

Verder lezen
Het boek Vitale democratie. Theorie van democratie in actie van Frank Hendriks uit 2006, waar ook bovenstaand citaat uit komt (p. 47), geeft een helder en bruikbaar begripsraamwerk van ‘democratie’ waarmee je beter je positie kunt bepalen in deze discussie.