Het goede waarnaar ‘wij’ streven

‘Vrijheid, gelijkheid en broederschap’ was de strijdkeet van de Franse revolutie in 1789. Deze strijdkreet weerklinkt nog steeds in het huidige politieke gewoel, waarbij de ene partij meer de nadruk legt op vrijheid en de ander meer op gelijkheid. Over broederschap bestaat veel onduidelijkheid. Sla de verkiezingsprogramma’s van de afgelopen verkiezingen er maar eens op na. Met de tweedejaars masterstudenten van de HTF heb ik dat gedaan. Hier volgt een samenvatting.

Vrijheid

‘Vrijheid’ is de waarde die door de partijen in hun verkiezingsprogramma’s het meest genoemd wordt. Maar ‘vrijheid’ betekent in de verschillende programma’s niet steeds hetzelfde. Voor VVD’ers gaat het vooral om vrijheid van ondernemerschap, voor D66 en Volt om individuele autonomie (zelfbeschikking) en voor de CU, het CDA en het NSC om vrijheid van godsdienst en onderwijs. ‘Gelijkheid’ wordt minder vaak genoemd. Wanneer partijen als D66 en Groenlinks/PvdA het erover hebben, gaat het over gelijkheid voor de wet en over gelijke kansen. 

Gemeenschap

De studenten en ik hadden Justice. What's the Right Thing to Do? van de Amerikaanse filosoof Michael J. Sandel gelezen. Doing the right thing is ook de titel van het boek dat ik zelf heb geschreven. Het filosofische punt van Sandel (en mijzelf) is dat vrijheid en gelijkheid ergens goed voor moeten zijn: het zijn geen waarden die goed zijn op zichzelf. Wij mensen zoeken de verbinding met anderen. Hierbij gaat het om de gezamenlijkheid en betrokkenheid met anderen, en dus om een gemeenschap. Het klinkt paradoxaal maar om vrij en gelijk te zijn, hebben wij mensen anderen nodig. Wil ik vrij zijn om een gezin te stichten, dan zal ik in ieder geval een partner nodig hebben en bij voorkeur ook een gemeenschap met gelijke kansen, met goede zorg, met goed onderwijs en met goede bescherming.

Intrigerend is dat het verkiezingsprogramma van de VVD begint met de woorden “Wij Nederlanders…”, om duidelijk te maken dat de vrijheid die zo belangrijk is voor haar leden, voor Nederlanders geldt en dus niet voor al degenen die graag onderdeel van de Nederlandse gemeenschap willen zijn. Voor PVV’ers geldt dit ‘wij Nederlanders’ als het allerbelangrijkste, zonder dat er in het verkiezingsprgramma veel uitgeweid wordt over wat dit precies betekent. Het CU (met 51 vermeldingen), de BBB (34) en het CDA (27) maken het meeste werk van gemeenschappen, gemeenschapszin, naboarschap, wederkerigheid en dat soort zaken. In het verhaal van D66 komt de gemeenschap twee keer voor. De SP heeft het eerder over buurten die als gemeenschap kunnen gelden. 

Verantwoordelijkheid

Gaat het over gemeenschap, dan gaat het over verantwoordelijkheid. Vrijheidspartijen hameren op (individuele) rechten. Was het ooit links om je sterk te maken voor gezamenlijkheid en solidariteit, nu zien we die nadruk eerder bij christelijke, islamitische en zogenaamde populistische partijen. Gezamenlijkheid gaat om dat wat gemeenschappelijk is, en dus om verantwoordelijkheid. Daar gaat het ook om bij burgerschap. Het gaat om de vraag wat jij doet voor de gemeenschap, voor de samenleving. Zoals Sandel het formuleert, is de hamvraag of jij je verantwoordelijk voelt voor wat de gemeenschap van Nederlanders heeft gedaan en misdaan in het verleden. Voel jij je verantwoordelijk voor de slavenhandel, voor de politionele acties in Indonesië? En als je zegt dat je Europeaan bent, voel je je dan verantwoordelijk voor de misdaden van de Belgen in Congo en die van de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog? 

Het is aan ons filosofen om deze vragen te blijven stellen, om helderheid te krijgen waar het politici om te doen is: wat het goede is waarnaar ‘wij’ streven.