Van Tegenspraak naar Tegenkracht

Hoe zeg je als medewerker dat je je werk op deze manier niet meer zinvol vindt? Hoe zeg je wat je dwars zit zonder (te) emotioneel te worden? In organisaties, wijken en teams kunnen conflicterende belangen, tegenstrijdige normen en botsende opvattingen ervoor zorgen dat de gemoederen hoog oplopen. Thema’s als ‘sociale veiligheid’ en ‘duurzame inzetbaarheid’ worden in diverse cursussen wel besproken, maar blijken in de praktijk vaak lastig bespreekbaar, doordat collega’s andere ideeën hebben bij nieuw beleid en ook doordat abstracte waarden anders worden geïnterpreteerd.

Vrijmoedig spreken
De aanpak in de ontwikkelde training biedt tijd en structuur, waarin deelnemers bewust woorden gaan geven aan tegenspraak en daarnaast oefenen met verschillende grondtonen. Het stimuleren van kritisch denken en het leren omgaan met kritisch tegengeluid blijken nog steeds een zware opgave. Het gedachtegoed van wetenschapsfilosoof Karl Popper ligt onder de constructieve kracht van tegenspraak, aangezien hij opriep om ‘tegen jezelf in te denken’ en vooral ook de blinde vlekken op te blijven sporen.

Het beroepsproduct ‘Van Tegenspraak naar Tegenkracht’, het gezamenlijke afstudeerproject van Marianne en Judy, biedt handvatten voor het organiseren en daarmee agenderen van kritische geluiden ter bevordering van de sociale veiligheid in organisaties en samenwerkingsverbanden. Het organiseren van tegenspraak in een ‘kritische ruimte’ is het perspectief van Marianne, die een open, veilige cultuur wil aanjagen waarin vrijmoedig spreken gemeengoed wordt. Vrijmoedig spreken wordt in de filosofie aangeduid met parrèsia, een term die de filosoof Michel Foucault herintroduceerde. Collega’s leren zich onder andere te verplaatsen in verschillende rollen, met dito grondtonen. Dit varieert van de stellige NEE-zegger tot de voorzichtige lange-termijn-denker, die beiden belangrijk zijn in het proces van stuwende tegenkracht.

Negatieve erkenning
Iedereen neemt elke dag en op tal van vlakken morele beslissingen. We nemen echter niet altijd de tijd om hier bewust bij stil te staan, morele waarden te bevragen of de uitkomst of intentie ter discussie te stellen. Popper waarschuwde voor de Strain of Civilization, waarbij bestuurders, leidinggevenden en commissieleden liever ingewikkelde zaken simplificeren, technische ad-hoc oplossingen voor de korte termijn goedkeuren of gehaast overgaan op de business-as-usual-houding. Bij sommige onderwerpen kunnen deze valse verleidingen en niet-productieve reflexen beter een halt toe worden geroepen, maar hoe?
Als je kritische geluid niet wordt erkend, doet dit iets met je zelfbeeld. Judy onderzocht de samenhang tussen tegenspraak en erkenning, en vooral de doorwerking van negatieve erkenning, zoals minachting, krenking of verwaarlozing. Er is een verschil tussen de opeisbare, juridische erkenning, die we herkennen in functietitels, regels en protocollen, en de sociale, niet opeisbare erkenning. Deze impliciete vorm van erkenning is vooral voelbaar in de interactie, zo ook in de reactie op een kritisch geluid. Negatieve erkenning uit zich in een afkeurende blik, gegrinnik of wegkijken bij een tegengeluid. Hoe vaak wordt er (n)iets gedaan met een nieuw idee of voorstel voor een andere aanpak? Kent niet elke organisatie een goed bedoelde ideeënbus of overvolle lade met prachtige adviesrapporten en plannen?

De toegevoegde waarde van de toegepast filosoof is dat je je als organisatie op het goede kunt richten.

Grondtoon van tegenspraak
Marianne en Judy hebben de training in diverse organisaties gegeven, net als hun praktijkbegeleider Erik Boers, en merken dat deelnemers ervaren hoe inspirerend het kan zijn om te oefenen met tegen-spreken in een andere grondtoon. Zowel de perspectivische lenigheid van het geven als van het ontvangen, komt aan bod. We hebben nu eenmaal onze ervaringen, gedachten en gevoelens, die we meenemen als we ons uitspreken. We kunnen onze culturele en historische achtergronden niet uitwissen, zeker niet als we tegenspreken in een kwestie die ons raakt.

Het doel van Marianne en Judy is om deze training in het sociale en publieke domein te geven, zodat in teams, wijken en samenwerkingsverbanden ruimte ontstaat voor verschillende perspectieven en het stellen van grenzen. Elke grondtoon van tegenspraak wordt gevormd door een bepaald denkkader, waarop je op gepaste wijze kunt reageren. Juist in een tijd waarin de wereld door allerlei ontwikkelingen, zoals politieke verschuivingen, klimaatverandering en toenemende polarisatie verandert, is vrijmoedig spreken belangrijk, als ook het sensitief en oprecht luisteren naar de ander.

Toegevoegde waarde
Het faciliteren van ruimte waarin mensen binnen organisaties zich uitgenodigd voelen om dit te doen, kan benodigde veranderingen stimuleren. Het herkennen en leren omgaan met verschillende grondtonen en vormen van tegenspraak zorgt voor meer onderling begrip. Het is tevens een poging om woorden te geven aan abstracte morele waarden waar je voor stáát en stelt je in staat om betere morele beslissingen te nemen. De toegevoegde waarde van de toegepast filosoof, als deze vanaf het begin betrokken is en ook aan de ontwerp- of onderhandelingstafel zit, is dat je je als organisatie op het goede kunt richten en duurzame inzetbaarheid en sociale veiligheid praktisch vorm kunt geven, in een cultuur waar tegenspraak een tegenkracht wordt.