Hebben we ooit echt patiënten behandeld?

Het concept ‘patiënt’ is misschien wel het meest vanzelfsprekende in de westerse geneeskunde en gezondheidszorg. We beschouwen de patiënt vaak als een individu dat zorg nodig heeft, een persoon met een ziekte of aandoening die we moeten behandelen. Maar wat als deze simplistische invulling van het concept ‘patiënt’ tekortschiet? Wat als de patiënt niet alleen een mens met klachten is, maar een veel complexer netwerk van invloeden en interacties die voortdurend in beweging zijn?

Nieuw perspectief
De Franse filosoof Bruno Latour heeft met zijn Actor-Network Theory (ANT) een andere manier van denken geïntroduceerd, een visie die voorbijgaat aan de traditionele scheidingen tussen mens en omgeving, tussen object en subject. Volgens Latour zijn alle elementen binnen een systeem - menselijk en niet-menselijk - actieve spelers in een dynamisch netwerk. Deze benadering is niet alleen van belang voor de filosofie, maar kan ook voor de gezondheidszorg een nieuw perspectief bieden. Want als we patiënten gaan zien als actor-netwerken, krijgen we een veel breder en dieper inzicht in wie of wat we eigenlijk behandelen. Dit vraagt om een fundamenteel andere manier van denken over zorg, waarin niet de ziekte, maar de volledige context van de patiënt centraal staat.

Als we de patiënt beschouwen als een actor-netwerk, verandert ons begrip van gezondheid fundamenteel. Het gaat niet meer alleen om de fysieke of mentale klachten, maar om de complete ecologie waarin de patiënt zich bevindt. Een patiënt is een dynamisch geheel van relaties tussen fysieke, sociale, ecologische en technologische factoren, waarin de patiënt niet per se centraal staat. De spelers - of actanten, zoals Latour ze benoemt - zijn decentraal en constant in beweging en in verandering. De traditionele medische modellen, die gericht zijn op afzonderlijke ziekte-symptomen en reductionisme, doen geen recht aan deze complexiteit.

Dynamische context
De vraag ‘Wie of wat is de patiënt?’ krijgt in dit licht een nieuwe betekenis. In plaats van de patient te zien als een geïsoleerd individu met een medisch probleem, wordt de patiënt onderdeel van een groter geheel. De patiënt is zowel mens als netwerk: een entiteit die bestaat uit interacties met technologie, andere mensen en de bredere omgeving. Dit heeft grote implicaties voor de manier waarop we zorg benaderen. We kunnen niet langer volstaan met het behandelen van afzonderlijke symptomen of het toepassen van standaardmodellen. In plaats daarvan moeten we de patiënt begrijpen als een onderdeel van een veel groter systeem, waarin diverse factoren zoals leefstijl, sociale relaties en zelfs het milieu een rol spelen.

Dit denken over de patiënt als een netwerk wordt steeds urgenter naarmate de wereld om ons heen verandert. Voor Latour is een netwerk geen vaststaande set lijntjes en puntjes, maar een altijd veranderende en vloeibare opsomming van relaties en actanten. Sociale en ecologische crises - denk aan klimaatverandering en toenemende ongelijkheid - hebben directe invloed op onze gezondheid. Het idee van de patiënt als een statisch individu past niet meer in deze dynamische context. Wanneer we patiënten zien als netwerken, krijgen we toegang tot een veel breder scala aan mogelijkheden voor zorg. We kunnen dan niet alleen fysieke behandeling bieden, maar ook inspelen op bredere sociale en ecologische determinanten van gezondheid. Denk bijvoorbeeld aan fysiotherapeuten die samenwerken met gemeentes om betere groene ruimtes te creëren of veilige wandelroutes in de stad te verbeteren. Het is een manier van denken die de patiënt niet loskoppelt van zijn of haar omgeving, maar juist integreert in een groter geheel van zorg.

De fysiotherapie kan een voortrekkersrol spelen, door de behandeling van patiënten te koppelen aan bredere maatschappelijke doelen.

Integrale benadering
Wat betekent het voor de zorg wanneer we patiënten gaan zien als actor-netwerken? Allereerst vraagt het om een radicale verandering in hoe we denken over het leveren van zorg. De focus verschuift van het behandelen van ziektes naar het ondersteunen van welzijn binnen een com-plexe ecologie van relaties en invloeden. In de zorg zie je deze trend al ontstaan. Er wordt steeds vaker gezegd dat in de zorg niet moeten spreken over ‘ziekte en zorg’ maar over ‘gezondheid en gedrag’. Dit vraagt van zorgverleners - en dus ook van fysiotherapeuten - om verder te kijken dan de behandelkamer. Want op dit moment is er sprake van een paradox. Een fysiotherapeut profileert zich zelf als de specialist in beweging, om vervolgens de patiënt uit zijn omgeving te halen en in een behandelkamer van 16 vierkante meter te plaatsen. De omgeving van de patiënt - zowel fysiek als sociaal - is net zo belangrijk als de fysiotherapeutische behandeling zelf.

Een belangrijke implicatie van deze integrale benadering is dat zorgprofessionals actief moeten worden in het vormgeven van de omgeving waarin patiënten leven. Dit kan betekenen dat fysio-therapeuten bijvoorbeeld samenwerken met lokale overheden om de infrastructuur van buurten te verbeteren, zoals betere bestrating of groenere gebieden, om beweging te stimuleren en vallen te voorkomen. Ook kunnen ze patiënten begeleiden in het betrekken van hun sociale netwerk in het herstelproces.

Daarnaast geeft de actor-netwerktheorie ons een andere kijk op de zorg zelf. In plaats van zorg te zien als een lineair proces, dat begint bij diagnose en eindigt bij genezing, worden zorgtrajecten een constante heronderhandeling van relaties binnen het netwerk. Dit biedt nieuwe mogelijkheden voor preventie, waarbij bijvoorbeeld ecologische veranderingen bijdragen aan het voorkomen van gezondheidsklachten. Denk hierbij aan begeleiding in leefstijl middels positieve gezondheid. Zorg is niet meer alleen iets dat binnen de muren van een kliniek plaatsvindt, maar een dynamisch proces dat verweven is met de wereld buiten de kliniek.

Uitdagingen 21ste eeuw
De vraag is dan ook niet langer hoe we patiënten kunnen genezen, maar hoe we hun volledige netwerk kunnen ondersteunen om gezondheid en welzijn te bevorderen. Dit vraagt om flexibiliteit van zorgverleners, die moeten leren omgaan met de veranderlijkheid en complexiteit van netwerken. De fysiotherapie kan hierin een voortrekkersrol spelen, door de behandeling van patiën-ten te koppelen aan bredere maatschappelijke doelen, zoals duurzaamheid en sociale rechtvaar-digheid. Zo kan een nieuw perspectief op de patiënt bijdragen aan een diepere transformatie van zowel de zorg als de samenleving.

In de toekomst zal het essentieel zijn om deze benadering verder te ontwikkelen en te integreren in het zorgsysteem. Alleen door de patiënt te zien als onderdeel van een groter netwerk, kunnen we adequaat reageren op de uitdagingen van de 21e eeuw.