Het belang van filosofie in het onderwijs

Een paar maanden nadat hij met zijn filosofieboeken onder zijn arm vertrok naar zijn klas, vertelde hij  me bij terugkomst hoe zijn lessen waren gegaan. Direct bij de eerste les hadden de kinderen zelf een onderwerp aangedragen: de dood. Het bleek dat mijn buurman angstig was om over dit beladen onderwerp te spreken, terwijl de kinderen volop nadachten over wat er na het leven zou komen. Na de dood is er niets, of misschien hoor je nog wel maar kun je niet meer praten. De kinderen maakten op een wederkerige manier contact en mijn buurman beschouwde het groeiend begrip dat in de les voor elkaar ontstond, als een waardevol resultaat. Het bleek een inhoudelijk, filosofisch gesprek waar hij de kinderen dichter tot elkaar had zien komen.

Het opdoen van de juiste vaardigheden is belangrijk voor persoonsvorming én het volledig benutten van een opleiding of beroep. Mede hierom vind ik het belangrijk dat filosofie een verplicht vak op de basisschool, het hoger algemeen voorbereidend onderwijs en het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs zou moeten worden. Ik zal eerst ingaan op de verwachtingen in het voortgezet onderwijs, waarna ik mijn standpunt zal delen en verdedigen.

Doelen in het onderwijs

Om na te gaan of filosofisch onderwijs onontbeerlijk is, lijkt het mij belangrijk om je terdege bewust te zijn van de doelen in het onderwijs. Immers, zonder kennis van wat er beoogd wordt in het onderwijs, kunnen wij niets zinnigs zeggen over het eventuele belang van filosofieonderwijs.

In een DUO Onderwijsonderzoek in 2015 werd geconstateerd dat vo-docenten een belangrijk doel in het onderwijs vinden dat leerlingen ‘goede mensen’ worden. Dit stond op de tweede plaats, na ‘talenten ontwikkelen’. ‘Het goede doen’ en ‘een goed mens zijn’ heeft natuurlijk alles te maken met ethiek. Daar kom ik onder het kopje ‘Het ontwikkelde individu’ uitgebreid op terug.

Naast ‘het goede doen’ zijn praktische vaardigheden ook belangrijk, vooral kritisch denken. Er is veel over geschreven in de wetenschappelijke literatuur, maar bijvoorbeeld ook in bestsellers. Filosofie lijkt een ontzettend geschikt vak om dit te onderwijzen (Rombout, 2021).

Frank Ankersmit zegt hierover in Trouw dat filosofie voor de oriëntatie van de leerling van belang is, en voor de rol als staatsburger. Bijvoorbeeld bij een onderdeel als politieke filosofie, waarbij men zou kunnen leren wat de denkfouten in bepaalde politieke systemen zijn. Dat kan eraan bijdragen dat we in de toekomst minder snel in deze disfunctionele systemen verzeild zullen raken. De vaardigheden die je nodig hebt om deze inzichten op te doen (bewustzijn, kritisch denken, probleemoplossend denken et cetera) worden bij uitstek in het filosofieonderwijs gedoceerd. Hier zal ik onder het kopje “excellerende maatschappij’ nog iets dieper op ingaan.

Ankersmit zegt tevens dat hij zou pleiten voor ‘harde’ filosofie, zoals taalfilosofie en logica, om te voorkomen dat de les verzandt in ‘oeverloos geouwehoer’. Het is aannemelijker dat dit zou blijken uit de onkunde of verkeerde focus van de docent, dan uit het type filosofie dat gedoceerd wordt.

Haken en ogen

Constaterende dat filosofieonderwijs een bijdrage kan leveren aan een excellerende maatschappij en een ontwikkeld individu (nadere uiteenzetting volgt), is het verdedigbaar dat het vak obligaat zou moeten worden in het onderwijs. Edoch, deze stelling vraagt om nuance; ik heb het namelijk niet over het voltallige onderwijs. Het basisonderwijs, het hoger algemeen voortgezet onderwijs en het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs zouden dit vak in hun curriculum op moeten nemen. De opvatting dat het schoolvak filosofie niet op het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs gegeven zou moeten worden, hangt nauw samen met mijn wereldbeeld.

Het is obscuur om iemand met een duidelijk theoretisch, wetenschappelijke instelling en denkvermogen een ambacht uit te laten oefenen. Dit resulteert in het niet kunnen of willen uitmunten in een vaardigheid. Natuurlijk geldt dit ook in tegengestelde richting. Een van de redenen waarom onze architectuur minder esthetisch is, is omdat we stellen dat alles voor iedereen is. Natuurlijk dragen hier nog veel meer (cultuurhistorische, economische etc.) oorzaken aan bij, maar een kwalitatief ambacht ontstaat als je het de mensen laat doen die de competentie daarvoor hebben. Daarnaast dragen filosofische vaardigheden het meest bij in de sferen van het - meer theoretisch geaarde - universitair- en hoger beroepsonderwijs.

Een argument tegen mijn stelling is dat 'ieder mens denkt en filosofische gedachten heeft' en dat deze alleen ontwikkeld moeten worden. Als een vmbo-leerling ontdekt dat filosofie niet alleen voor de elite is, maar dat zij het ook kunnen, zouden zij weerbaarder worden (van Hout, 2021). Hier zijn een aantal bezwaren tegenin te brengen. Ten eerste wil ik kort ingaan op het woord 'elite', waarvan ik geloof dat dit hier uiterst misplaatst woord is. Behoren de havisten en de vwo'ers per definitie tot 'de elite'? Met de elite wordt veelal een kleine groep mensen met bepaalde privileges in de maatschappij bedoeld, waardoor zij hogere posities innemen. In 2020/2021 zat 45% van de derdejaars op de middelbare school op de havo of het vwo. Daarnaast is het voor vmbo'ers wel degelijk mogelijk om door te stromen naar de havo en later naar het vwo. Het is dus geen onbereikbaar doel, zoals het gebruik van het woord 'elite' dat wel suggereert.

Daarnaast is het schoolprogramma van vmbo-leerlingen erg vol. De uiteindelijke functionaliteit (de voorbereiding op de vervolgopleiding, want dat is het doel van het voortgezet onderwijs) van filosofielessen lijkt gering. Daarmee wil ik niet zeggen dat er helemaal géén filosofielessen op het vmbo gegeven moeten worden. Ik ben erg voor flexibel onderwijs dat uitgaat van de behoefte van een klas of leerling.

Het ontwikkelde individu

Verschillende thema's in de filosofie zijn crucialer in het onderwijs dan andere. Een voorbeeld is de praktische filosofie, en dan met name de bestaansethiek, ook wel levenskunst. Foucault noemde het 'zorg voor zichzelf'. Levenskunst, een filosofie die zich bezighoudt met 'hoe te leven' en het aannemen van de 'juiste' levenshouding, stond in de oudheid centraal. Dit slaat natuurlijk op een van de leerdoelen in het onderwijs, zoals hierboven besproken.

Foucault bracht in de jaren tachtig het project levenskunst opnieuw onder de aandacht, wat aannemelijk een goede zaak is. De Duitse filosoof Wilhelm Schmid zei dit over levenskunst: "Onder levenskunst wordt fundamenteel de mogelijkheid en inspanning begrepen om op reflecterende wijze het eigen leven te voeren en het niet onbewust, eenvoudig zomaar voorbij te laten gaan." Het draait om reflectie, bewustzijn en uiteindelijk identiteitsvorming. Dat leerlingen van dit beoefenen is van belang om juiste keuzes te kunnen maken, zowel op persoonlijk- (wat past er bij je?) als op ethisch gebied (wat is het juiste om te doen?). Inzonderheid binnen de postmoderne samenleving, waar culturele verschuiving heeft plaatsgevonden op het gebied van religie, traditie en moraal. Deze diep verankerde invloeden worden nu weggevaagd door de ontplooiing van de markt, media, wetenschap en techniek. In deze posttraditionele samenleving rijst de vraag naar de eigen (authentieke) identiteit.

De excellerende maatschappij

Met name filosofische vaardigheden dragen bij aan een excellerende maatschappij. Vooreerst, wat bedoel ik met een 'excellerende maatschappij'? Het gaat om het individu dat de juiste plek in de samenleving verwerft, waardoor hoge kwantitatieve, productieve en kwalitatieve gedachten, goederen, ideeën et cetera ontstaan. Ontwikkelde denkvaardigheden stimuleren het probleemoplossend, kritisch denken en het creatief omgaan met verschillende kwesties. Dit kan helpend zijn in het bedrijfsleven, de wetenschap, maar ook bij overheidsgerichte taken. Daarnaast helpen de sociale competenties die de leerling leert (zoals samenwerking, communicatie en culturele sensitiviteit) bij het wederkerige contact in de samenleving. Tot slot is de metacognitie een component dat zich ontwikkelt bij filosofieles. Het overzien van bepaalde problematiek wordt gestimuleerd.

Tot slot denk ik dat filosofieles in het basisonderwijs van meerwaarde kan zijn omdat het kan ondersteunen in de opvoeding, de persoonsvorming, naast dat onderzoek (van de universiteit van Dundee) heeft uitgewezen dat kinderen met filosofieonderwijs een hogere intelligentie hebben.

Conclusie

Filosofisch onderwijs is in staat tot het bijdragen van verschillende vaardigheden die wij hard nodig hebben in de huidige posttraditionele samenleving. Hoewel ik tegen het verplichte filosofieonderwijs in het vmbo ben, ben ik wel voor verplichting in het theoretisch geaarde onderwijs en het basisonderwijs. De accenten zouden gelegd moeten worden op de bestaansethiek en praktische filosofische vaardigheden, omdat het deze aspecten zijn die heden ten dage bevorderlijk voor de samenleving kunnen zijn. Want om mijn buurman erbij te halen; wie wil niet dat basisschoolkinderen meer begrip tonen naar elkaar?