Burgerschapsonderwijs 2.0

Ruim twee decennia later, in 2017, wordt er met de ‘Burgerschapsagenda MBO 2017-2021’ (zie 1) een nieuwe impuls gegeven. In dit document krijgen ook persoonlijke en maatschappelijke vorming een plek:

“Mbo-opleidingen richten zich niet alleen op vakkennis en -vaardigheden, maar ook op burgerschapsvaardigheden. Ze bevorderen algemene vorming, persoonlijke ontplooiing en maatschappelijk functioneren van jongeren.”

De burgerschapsagenda hanteert vier dimensies van burgerschapsonderwijs: politiek-juridisch, economisch, sociaal-maatschappelijk en vitaal burgerschap. In de agenda staat ook nog:

“Voor de cohorten vanaf 2016 moeten mbo-scholen ook aandacht besteden aan het ontwikkelen van kritische denkvaardigheden en kennis van mensenrechten, om onder meer de sociale weerbaarheid van studenten te vergroten.”

Kwaliteitsverschillen
Tot zover de theorie. In de praktijk blijkt burgerschapsonderwijs niet overal even goed te kunnen landen, met grote kwaliteitsverschillen tot gevolg. De vrijblijvendheid waarmee burgerschap aangeboden mag worden, heeft een remmende uitwerking op de inzet van scholen. Er is geen resultaatverplichting; burgerschap is dus ook niet opgenomen in het examenprogramma. De vorm waarin het vak gegeven wordt, is vrij en er worden geen specifieke eisen gesteld aan de bevoegdheid van docenten. Dat resulteert erin dat sommige mbo-scholen door middel van (gast)lessen actief aandacht besteden aan de genoemde vier dimensies, terwijl andere scholen de burgerschapsinspanning vooralsnog afvinken met een bezoekje aan de Efteling, “want dat is cultureel erfgoed en dus burgerschap”.

Er komen nieuwe kwalificatie-eisen voor het vak Burgerschap.

Herijking kwalificatie-eisen
Voor het basis-, voortgezet en speciaal onderwijs bestaan sinds 2006 richtlijnen rondom burgerschap. Vanaf augustus 2021 zijn deze richtlijnen vervangen door de wettelijke opdracht om ‘actief burgerschap en sociale cohesie’ te bevorderen. In 2022 is de opdracht nogmaals aangescherpt (zie 2). Mbo-opleidingen behielden hun ‘status aparte’, totdat er nader onderzoek was gedaan waaruit bleek dat ook op het mbo het burgerschapsonderwijs onder de maat is. Een expertgroep (zie 3) werd in het leven geroepen en medio 2023 ontving onderwijsminister Dijkgraaf van de expertgroep het rapport Burgerschapsonderwijs in een veranderende samenleving: herijking kwalificatie-eisen burgerschapsonderwijs mbo (zie 4). 

Hieronder de belangrijkste aanbevelingen uit het rapport.

- Er komen nieuwe kwalificatie-eisen voor het vak Burgerschap.

- Er zijn vier thema’s: Vrijheid en gelijkwaardigheid, Individu en groep, Maatschappijvisies en maatschappelijke vraagstukken, Macht en besluitvorming.

- De expertgroep adviseert dat mbo-studenten voor burgerschapsonderwijs een instellingsexamen gaan afleggen. Zo’n examen geeft duidelijkheid ten aanzien van de eisen die voor alle studenten moeten gelden, tegelijkertijd geeft het scholen en teams de keuzevrijheid om examineringsvormen te kiezen die het beste aansluiten op de onderwijsvisie, opleiding of doelgroep van de school.

- Examinering zal een impuls geven aan de professionalisering van burgerschapsdocenten en aan de kwaliteit van het onderwijs en de inzet van studenten.

Het rapport is gebaseerd op de volgende overwegingen en uitgangspunten:

- Burgerschapsonderwijs is erop gericht dat studenten kennis en vaardigheden ontwikkelen die hen in staat stellen maatschappelijke vraagstukken te herkennen, de waarden en belangen van zichzelf en anderen leren te begrijpen, en de vaardigheid opdoen om daarin hun positie te bepalen en onderbouwd en handelend op te treden.

- Burgerschapsonderwijs is effectief als een school ook is ingericht als oefenplaats voor burgerschap.

Portfolio
Het voornemen om het vak Burgerschap binnen het mbo verplicht te examineren, roept nogal tegengestelde reacties op. Velen stellen de vraag: waarom wel in het mbo en niet in het hbo of wo? Die vraag is lastig te beantwoorden, maar er wordt gezegd dat dit te maken kan hebben met de financiering van de verschillende onderwijsvormen. Blijkbaar is men binnen hbo en wo (nog) niet van mening dat een burgerschapsexamen van toegevoegde waarde is.

Overigens meldde minister Dijkgraaf in een eerder stadium niet te kiezen voor een burgerschapsexamen, onder meer vanwege het risico op onnodige prestatiedruk voor studenten. Ook was de kennistoets als vorm voor een examen van burgerschapsonderwijs ongeschikt bevonden, omdat het bij burgerschap niet enkel om kennis gaat maar juist ook om vaardigheden en ervaringen. Nu blijkt dat een examen ook ingevuld kan worden met een portfolio, besluit de minister toch een instellingsexamen in te voeren. Studenten en docenten staan positiever tegenover een portfolio (zie 5).

Dit betekent dus een warm welkom voor afgestudeerde HTF-studenten van de studierichting Onderwijs.

Persoonlijke invulling
Op een aantal mbo-scholen wordt al gewerkt met een burgerschapsportfolio, zoals op het Albeda College, Summa College, Zadkine, Firda en het ROC van Twente. Ilse Wijnands-van Meijl is onderwijskundig adviseur bij Summa College en deelde haar mening over de voorgenomen examinering met Phronèsis. Desgevraagd gaf Ilse aan dat nog lang niet alle opleidingen van het Summa College met een portfolio werken. Wel worden er serieuze inspanningen verricht om dit onderdeel binnen alle opleidingen goed op orde te krijgen.
Verder heeft volgens haar de mbo-populatie, zowel docenten als studenten, weinig behoefte aan ‘burgerschapscolleges’ waarin alleen theorie voorbij komt. Men wil doen en ervaren. Binnen het portfolio kan dit door middel van opdrachten die dicht bij de eigen ervaring liggen. Wijnands-van Meijl benadrukt dat er binnen de verschillende opleidingen de vrijheid moet blijven bestaan om eigen accenten te leggen. Studenten van een zorgopleiding hebben andere interesses dan de engineers van de automotive-opleiding. Naast een gedeelde basis moet er dus ruimte zijn voor differentiatie en persoonlijke invulling.
Ook per regio verschillen de aandachtsgebieden. Het Summa College is vooral actief in Brabant, waar internationalisering een grote rol speelt. De multiculturele samenleving zal hier dus een belangrijk onderdeel van het portfolio vormen.


Warm welkom
De nieuwe kwaliteitseisen en de examenverplichting geven volgens Wijnands-van Meijl een goede impuls aan de kwaliteit van het burgerschapsonderwijs. Summa College is dan ook voornemens om voldoende docenten te professionaliseren en/of bevoegde docenten aan te nemen om burgerschapsonderwijs te geven, en om de teams hierbij te ondersteunen. Dit betekent dus een warm welkom voor afgestudeerde HTF-studenten van de studierichting Onderwijs, die zowel een bevoegdheid Burgerschap (de enige in Nederland) als Filosofie behalen (zie 6).


Wijnands-van Meijl en haar team zetten zich de komende tijd in om tot een Summa-brede visie te komen, burgerschap een plek binnen de organisatie te geven, en kennis en vaardigheden van docenten te optimaliseren. De redactie van Phronèsis nodigt haar dan ook van harte uit om over enige tijd de bereikte resultaten met ons te delen.