Niemand is zo blind, als zij die niet willen zien

Dan gebeurt er iets vreemds: het schilderij komt tot leven en Erik kan zomaar naar binnen stappen. Hij begeeft zich in een nieuwe, onbekende wereld en huilt als een pasgeboren baby. Eenmaal ‘voorbij de lijst’ lijkt hij wel herboren. In Wollewei is hij weg van de mensenwereld: de dieren zijn uit-werelders. Een onzichtbare of juist heel aanwezige grens onderscheidt mens en dier van elkaar. De insecten van Wollewei beschouwen Erik gewoon als een andere diersoort. Voor Erik daarentegen liggen er werelden van verschil tussen hem en de andere dieren.

Menseigen normen
Met Solms’ Beknopte Natuurlijke Historie in de hand voelt de kleine Erik zich alwetend. Maar temidden van groene driehoekige koppen, uitpuilende ogen en krakende stekels lijkt zijn aanwezigheid in Wollewei, als vreemde tweevoeter, eerder nutteloos. Na verschillende ontmoetingen met diverse soorten insecten realiseert hij zich al snel de ontoereikendheid van het handboek. Het gecompliceerde insectenleven kan immers onmogelijk op papier worden vastgelegd en al zeker niet als dat uitsluitend vanuit het perspectief van de mens gebeurt.

Hoe kunnen we insecten daadwerkelijk leren kennen of begrijpen? Een meikever bemerkt terecht: “Het is zeer frappant te weten wie men is, zonder eraan voorgesteld te zijn.” Erik denkt na over de aard van zijn eigen soort en stelt vast dat mensen het leven van de meeste andere dieren sterk beïnvloeden. Ze bepalen hun positie en functie volgens menseigen normen.

We ervaren andere dieren als zo ver weg van ons verwijderd, dat we hen zonder scrupules en op elke gewenste manier durven uitbuiten. Ontelbare wezens vallen zo ten prooi aan onze handelingen: we gebruiken ze, misbruiken ze, doden ze, eten ze, dragen ze, verwaarlozen ze, instrumentaliseren ze en commodificeren ze. Maar andere dieren verschillen niet echt veel van mensen. Ook zij creëren samenlevingen en houden zich aan bepaalde leefregels. Ook zij willen hun leven kunnen leiden zoals zij dat wensen.

Leerkracht dierethiek
Van Bomans’ Erik of het Klein Insectenboek naar Plato’s ‘allegorie van de grot’. De grotallegorie beschrijft gevangenen die hun hele leven doorbrengen in een donkere grot: vastgeketend, zittend op een rij en kijkend naar een muur. Op de muur verschijnen schaduwen. Deze schaduwen beelden hun realiteit uit: hun werkelijkheid, hun enige referentiekader. De gevangenen geven zich zonder meer over aan wat zij zien en geloven dat hun wereldbeeld overeenstemt met de echte wereld.
Plato vraagt vervolgens ons voor te stellen hoe het leven zou zijn buiten de grot. Hoe zou een gevangene reageren als hij uit de grot zou weten te ontsnappen? Wat als deze ex-gevangene een leerkracht dierethiek zou zijn? En ons zou verlossen van de waanideeën die ons worden voorgeschoteld? Ons het inzicht zou bieden dat alles wat zich in de grot afspeelt louter illusie en fantasie is? Geen gescheiden werelden meer, maar werelden samen. Geen levensverhaal meer waarin mensen de hoofdpersonen zijn en dieren de bijrollen toebedeeld krijgen.

Onwetende gevangenen
Wanneer de leerkracht deze inzichten wil delen, blijkt hoe moeilijk het is mensen ertoe over te halen om de duisternis van de grot te overwinnen. Zij laten zich nog al te graag dicteren door de taal der schaduwen, de taal der ontkenning. Zittend in de grot, lopen ze van elke verantwoordelijkheid weg.

De waarheid klinkt akelig! De grot is niet meer dan een vlucht. De schaduwen leiden de mens af om de werkelijkheid niet onder ogen te moeten zien. Aan ons gezichtsvermogen ligt het niet. We hebben het allemaal fout bekeken, fout begrepen. Niemand is zo blind, als zij die niet willen zien. Wie durft het aan om onwetende gevangenen uit de grot te halen? Wie zal de mens bevrijden uit de duisternis en confronteren met het hevige licht van de zon?

Tweekeuze
De leerkracht van Erik helaas niet. Wanneer Erik de volgende dag op school zijn test aflegt, reageert zijn leerkracht verontwaardigd op zijn antwoorden: “De jongen houdt er meningen op na die geheel en al tegen Solms indruisen,” merkt hij op. Het leek alsof hij niet had gestudeerd, terwijl hij juist zó veel had geleerd.
De ex-gevangene of de leerkracht dierethiek zou Erik geprezen hebben voor zijn nieuwe inzichten, zijn wonderbaarlijke gedachten, zijn niet-antropocentrische blik. Een echte leerkracht heeft de opportunititeit de uitdaging aan te gaan om ogen te openen, te pleiten voor een kritische evaluatie van heersende normen en het belang te erkennen van leren, ontleren, herleren. En studenten stimuleren dit ook te doen.

Het leven op aarde moet een evenwaardige ervaring worden voor alle dieren. Om dit te bereiken moeten we onze globale levenshouding grondig en kritisch durven herevalueren. We staan voor een tweekeuze: aanvaarden we de illusie van de schaduwen of wagen we ons in de echte, enige wereld?